ՇԱՄԽՈՐԵՑՈՆՑ ԿԱՐՄԻՐ ԱՎԵՏԱՐԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

ՀԻՄՆԱԴՐՎԵԼ Է 1735 Թ.: 1989 ԹԱԿԱՆԻ ԱՊՐԻԼԻ 26-ԻՆ ՓԼՈՒԶՎԵԼ Է: ՆԵՐԿԱՅՈՒՄՍ ԿԱՆԳՈՒՆ Է ՄԻԱՅՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՊԱՏԸ:

Հիմնադրում և վերանորոգություններ. Շամքորեցոց (Շամխորեցոնց) Սբ Աստվածածին եկեղեցին, որը գտնվում է Թբիլիսիինախկին Պրեոբրաժենսկայա, այժմ Ֆիգների անունը կրող փողոցին կից (Փերիսցվալեբա փ. №21, Հավլաբար), պայմանավորված Ավագ խորանում պահվող կարմրակազմ ծիսական Ավետարանով, հայտնի է եղել նաև Կարմիր Ավետարան անվամբ:

Անգմբեթ եկեղեցու կառուցման տարեթվի վերաբերյալ մասնագիտական գրականությունը հաղորդում է երկու հավանական տվյալ` 1775 և 1809 թվականները: Առաջինը առաջ է քաշել վրաց հետազոտող Էգն. Իոսելիանին. «Հավլաբարի միջում, ժողովրդական շենքերի կենտրոնում, կա եկեղեցի Շամքորեցոց կոչեցյալը, հանուն Աստվածածնի, առանց գմբեթի և փայտով ծածկված, որ կառուցվել է ժողովրդի ծախքով 1775 թվին^[1]»: Հայ հետազոտող Պ. Մուրադյանը առավել հավանական տարեթիվ է համարում 1809 թվականը: Նրա այս տեսակետի համար հիմք է ծառայել 1827 թվականին Ներսես արքեպիսկոպոսի կազմած եկեղեցիների ցանկը, որտեղ նշվում է. «Սուրբ Աստուածածին Շամքորեցւոց, շինեալ ի հասարակութենէ 1809^[2]»:

Պ. Մուրադյանը մեկնաբանում է, որ Էգն. Իոսելիանին չի մատնանշում եկեղեցու` 1775 թվականին կառուցված լինելու վերաբերյալ հստակ սկզբնաղբյուրը և առավել հավաստի է համարում Ներսես Աշտարակեցու հաղորդածը, քանի որ եկեղեցիների վերաբերյալ տվյալները հիմնականում ստացվում էին տեղի հոգևոր ծառայողներից:

Եկեղեցու` 1809 թվականին կառուցված լինելու մասին տեղեկություններ է հաղորդում նաև Գյուտ քհն. Աղանյանցը իր «Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների շինարարության վերաբերյալ պատմական տեղեկանքներում»^[3]:

Ի հակադրություն անգմբեթ եկեղեցու կառուցման տարեթվի վերաբերյալ գոյություն ունեցող տարակարծություններին` հետազոտողները համակարծիք են նրանում, որ եկեղեցին հայկական է և կառուցվել է 1723 թվականին Իբրաիմ փաշայի կողմից Գանձակից Թբիլիսի տեղափոխված շամխորցիների կողմից^[4]:

Գմբեթավոր եկեղեցու կառուցման ժամանակաշրջան է համարվում 19-րդ դարի 40-50-ական թվականները: Այդ մասին վկայում են ինչպես արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ եկեղեցու պատերին պահպանված արձանագրությունները^[5]:

Եկեղեցու հիմնովին վերանորոգման վերաբերյալ մեզ հայտնի գրագրությունները սկսվել են 1841-1842 թվականներից: Մասնավորապես, 1842 թվականին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիան եկեղեցու վերանորոգման և պարսպի կառուցման (ծախսը կազմում էր մոտ 1600 ռուբլի արծաթով) գործընթացի վերաբերյալ դիմում է Էջմիածնի Սինոդին[6]: Եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը հաստատվում է նաև Կովկասի կառավարչապետի կողմից: Մասնավորապես, Էջմիածնի Սինոդին ուղղված 1843 թ. մայիսի 17-ի թիվ 4584 գրությունում ասվում էր. ''По представлению Эчмиадзинскаго Синода, оть 11 Сентября прошлаго года за N1857, о дозволении Тифлисскимь жителямь Шамхорскимь армянамь, возобновить на свой счеть пришедшую в ветхость церквоь во имя Богородицы, находящуюся вь предместии города Тифлиса Авлабарь, я входиль вь сношения сь. Г. Министром Внутренныхь Дель, который вь отношении оть 25 Апреля сего года за N1228 изьявляеть свое согласие на означенную постройку коль скоро плань и фасад оной будуть разсмотрены и одобрены...^[7]'':

Հարկ է նշել, որ սկսված շինարարությունը բավական երկար է տևել: Ուշադրության է արժանի այն փաստը, որ եկեղեցու որմերին մեծաթիվ են եղել հատկապես 1858 թվականի նվիրատվական արձանագրությունները, որոնք փաստում են մինչ այդ թվականը շինարարական աշխատանքների շարունակության մասին:

Եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներին մեծ նպաստ է ունեցել Տեր-Ղազարյանցների տոհմը: Հետագայում վերջիններիս իրավունք տրվեց նաև Շամքորեցոց եկեղեցու բակում կառուցել տոհմային գերեզմանոց: Այդ են վկայում Ազգային արխիվում պահպանվող արխիվային վավերագրերը, որոնց թվում է նաև 1902 թ. Ա. Թաշճյանի նախագծած եկեղեցու հյուսիսային բակի հատակագիծը, որտեղ և պետք է կանգնեցվեր հանգուցյալ Գրիգոր Տեր-Ղազարյանցի մահարձանը^[8]:

1881 թ. դարձյալ իրականացվում են եկեղեցու մասնակի նորոգման և լրացման աշխատանքներ: Ինչպես գրում էր եկեղեցու երեսփոխը. «...զի եկեղեցին մեր արտաքին կողմանէ ունի զգալի կարոտութիւն կարկատելոյ...»^[9]: Կոնսիստորիան թույլ է տալիս եկեղեցու գումարներից մոտ 300 ռուբլին ծախսել անհրաժեշտ նորոգությունների համար^[10]: 1888 թվականին հիմքից կառուցվում է եկեղեցու հարավային կողմի պարիսպը^[11]:

1912 թ. ճարտարապետ Ն. Խարազյանը նախագծել է եկեղեցու գլխավոր մուտքի առջև կառուցվելիք զանգակատնով ավարտվող նախասրահը^[12]:

Շամքորեցոց Ս. Աստվածածին եկեղեցու բակում ԺԸ դարի վերջերից սկսած ամփոփվել են նաև ծագումով Շամքորից սերող Թահիրյան, Միրզախանյան, Հարությունյան տոհմերի հանգուցյալները:

Ճարտարապետություն. Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցին աղյուսաշեն կառույց է: Ունեցել է խոշոր աղոթասրահ (14 x 19 մ), որն արևելքում ավարտվել է կիսաշրջանաձև խորանով` երկու կողմերում ուղղանկյուն հատակագծով ավանդատներով: Բարձր գմբեթը 16 նիստանի թմբուկով բարձրացել է խոշոր, գլանաձև մույթերի վրա: Բացի ուղղանկյուն, կամարակապ վերջավորությամբ մեծ լուսամուտներից բոլոր ճակատների վերին մասերում եղել են կլոր պատուհաններ^[13]:

Քահանաներ. Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Կարապետ ավագ քհն. Տեր-Գրիգորյանցը^[14], Մարգար Տեր-Մարգարյանցը^[15], քահանայագործել են 1860-1870-ական թվականներին: Հավելենք, որ Շամքորեցոց եկեղեցու 1861-1876 թվականների ամուսնացածների չափաբերական մատյանները ևս պահպանվում են Ազգային արխիվում^[16]: 19-րդ դարի 80-ական թվականներին եկեղեցին ուներ 2 սրբազնագործ հոգևորական, իսկ ծխականների թիվը հասնում էր 1327-ի^[17]:

19-րդ 90-ական թվականներին եկեղեցում քահանայագործել են Համազասպ քհն. Կարապետյան Տեր-Հովհաննիսյանցը (ծխերի թիվը` 145) և Շմավոն քհն. Տեր-Բարսեղյանցը (ծխերի թիվը`123)^[18]:

Եկեղեցածխական դպրոց. 1883 թ. եկեղեցու բակում կառուցվել է ծխական դպրոցի շենքը: 20-րդ դարի սկզբի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն եկեղեցուն կից գործել է խառը տիպի միդասյա դպրոց 32 սովորողներով^[19]: Հավանաբար դպրոցի տնտեսական դրությունը բարելավելու նպատակով 1908 թվականին եկեղեցու ծխական հոգաբարձությունը հարց է բարձրացրել դպրոցական շենքի արևմտյան կողմում գտնվող դատարկ հողատարածքի վրա կրպակներ կառուցելու մասին: Հոգաբարձության նախագահ և անդամներ են հիշատակվում Համազասպ ա. ք. Տեր-Հովհաննիսյանցը, Իսահակ Հարությունյանցը, քարտուղար` Սարգիս սարկավագ Իփակեանցը^[20]:

Կալվածքներ. Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցու շարժական և անշարժ ունեցվածքի մասին տեղեկություններ են հաղորդում Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների կալվածքների մասին տեղեկագրերը: Մասնավորապես, 1837 թ. կազմված նման մի տեղեկագրի համաձայն` Շամքորեցոց եկեղեցին զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև անշարժ կալվածքներ. եկեղեցու հյուսիսային կողմից՝ 9, հարավային կողմից` 8, արևմտյան կողմից 10 սաժեն հողատարածք, ինչպես նաև տնատեղիներ^[21]: 19-րդ դարի 50-60-ական թվականներին եկեղեցին ունեցել է ուխտավորների համար նախատեսված 5 սենյակ, մայր գումարը կազմել է 149 ռ. 33 կ. արծաթով, տարեկան եկամուտը` 547 ռ. 81 կ. արծաթով^[22]: 20-րդ դարի առաջին տանամյակում եկեղեցուն են պատկանել երեք սենյակ, մայր գումարը կազմել է 993 ռ. 48 կ. արծաթով, կալվածքներից ստացվել է 921 ռ. 79 կ. արծաթ եկամուտ^[23]:

Շամքորեցոց Սբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդային շրջանում. Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, ինչպես Թբիլիսիի մյուս հայկական եկեղեցիները, Շամքորեցոցը ևս փակվեց: Մասնավորապես 1923-1924 թվականներին այն արդեն փակված եկեղեցիների շարքում էր^[24]:

1928-1929 թվականներին, չնայած փակված լինելուն, եկեղեցու ծխական խորհուրդը շարունակել է գործել: Մասնավորապես, եկեղեցին ներառված էր 1929 թ. տեղի ունենալիք Թբիլիսիի թեմական պատգամավորների ընտրությանը հրավիրյալ եկեղեցիների շարքում^[25]:

Խորհրդային տարիներին եկեղեցու շենքը գործածվել է տարբեր նպատակներով. այն վերածվել է հացի գործարանի, ապա՝ պահեստի: 1980-ական թվականներին ծառայել է՝ որպես վրաց նկարիչների արվեստանոց: Այդ տարիներին հայ համայնքը քաղաքային իշխանություններին բազմաթիվ դիմումներ էր հղել եկեղեցին իրենց միջոցներով նորոգելու թույլտվություն ստանալու խնդրանքով, սակայն ապարդյուն: 1989 թ. ապրիլի 14-ին եկեղեցին փլուզվել է: Ըստ իշխանությունների հաղորդած տվյալների՝ եկեղեցու կործանումը հետևանք էր նախորդ օրը (ապրիլի 13-ին) Թբիլիսիում տեղի ունեցած 4 բալ ուժգնությամբ երկրաշարժի^[26], սակայն հաջորդած օրերի վրաց մամուլի հրապարակումներն ակամա քողազերծեցին միտումնավորությունը: Մասնավորապես, արդեն ապրիլի 22-ի մի հրապարակմամբ առաջարկվում է կառուցվելիք վրաց առաջնորդանիստ Մայր Եկեղեցին հիմնել «փլուզված» եկեղեցու տեղում^[27]: Ապրիլի 27-ին հրատարակված «Ինչո՞ւ քանդվեց Շամխորը» հոդվածում քաղաքի գլխավոր ճարտարապետը շտապում է հայտնել, թե փլուզված եկեղեցին անվերականգնելի է^[28]:

Ոչ միայն կիսավեր եկեղեցու մնացորդները, այլև Հավլաբար թաղամասի բնակելի շենքերի զգալի մասը քանդելու միջոցով տեղում վրաց առաջնորդանիստ նոր եկեղեցի կառուցելու վերաբերյալ ընդարձակ մի նյութ էլ հրապարակվում է 1990 թ. փետրվարի 19-ին^[29]: Ի վերջո վրաց առաջնորդանիստ եկեղեցին որոշվում է կառուցել ոչ թե Շամքորեցոցի, այլ Խոջիվանքի ավերված հայոց եկեղեցու և գերեզմանատան տեղում, իսկ Շամքորեցոցի մի զգալի հատված էլ քանդվում է շրջապատի համար վերջինիս վտանգազերծելու նպատակով:

1999 թ. դրությամբ կանգուն վիճակում եկեղեցուց պահպանվում էին միայն արևելյան ճակատը և նրան հարող որոշ հատվածներ՝ հարավային և հյուսիսային ճակատներից: 2004 թ. Վիրահայոց թեմը դիմում է Վրաստանի կառավարությանը և պատկան կառույցներին՝ ցանկություն հայտնելով գոնե մասամբ եկեղեցու ավերակները ամրակայելու նպատակով նախ պարսպապատել եկեղեցին՝ հետագայում կից առաջնորդարան կառուցելու համար: Այս մտահղացումն էլ իսկույն ևեթ կանխվում է, քանի որ նույն թվականին, առաջնորդարանին հարմար տեղում հիմնվում և արագորեն կառուցվում է վրացական միջնակարգ դպրոց՝ «Մոմավալի» (Ապագա) անվամբ:

2009 թվականին Վիրահայոց թեմը դիմում է Վրաստանի վարչապետ Նիկա Գիլաուրիին, ի թիվս այլ եկեղեցիների, Շամքորեցոնց Սբ Աստվածածին եկեղեցին ևս թեմին վերադարձնելու հարցով: Վիրահայոց թեմը եկեղեցատեղիները թեմին վերադարձնելու խնդրանքով Վրաստանի իշխանություններին է դիմել նաև 2012 թվականին, իսկ 2015 թվականին՝ Վրաստանի Մշակույթի նախարարությանը, Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությանը՝ վերջիններիս խնդրելով ներկայացնել եկեղեցիների իրավական գնահատման արդյունքները:

2016 թ. դեկտեմբերից եկեղեցու հարևանությամբ սկսվել են շինարարական աշխատանքներ, փորվել է բազմաբնակարան մեծ շենքի հիմք, որն էլ վթարային իրավիճակ է ստեղծել եկեղեցու հետագա պահպանման համար: Վիրահայոց թեմը բազմաթիվ ահազանգող նամակներ է հղել պատկան մարմիններին, սակայն հարցին լուծում չի տրվել: Այս պահին շինարարական աշխատանքները չեն դադարեցվել, ինչն էլ օր-օրի շարունակում է վնասել ճարտարապետական կառույցի հետագա պահպանմանը:

[1] Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հատոր Գ, Երևան, 1955, էջ 270:

[2] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի Հայոց եկեղեցիները, Երևան, 2009, էջ 161:

[3] ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, ֆ. 102, թ. 17:

[4] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Ереван, 1988, с. 92-93.

[5] Արձանագրությունները տե´ս П. М. Мурадян, նույն տեղում, էջ 93-96:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1146, թ. 1-2:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց,1, գ. 1146, թ. 6:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1474, թ. 22, 27, 28-30, 36:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2273, թ. 403:

[10] Նույն տեղում, թ. 403-ի շրջ.:

[11] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2282/2/, թ. 392 և շրջ.:

[12] Նորաշեն 2008/2 (14), էջ 2-4:

[13] Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետություն, «Էջմիածին» 2009/Զ/, էջ 72:

[14] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2267, թ. 2, գ. 2270, թ. 2:

[15] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2277, թ. 2:

[16] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 2, գ. 2263-2278:

[17] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 20:

[18] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3885, թ. 182 շ.-183:

[19] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 174, թ. 18 շ.-19:

[20] ՀԱԱ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 369, թ. 3:

[21] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 69 շրջ.-72 և շրջ.:

[22] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3830, թ. 7-ի շրջ., 12:

[23] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 291 շ.-292.

[24] Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան 1997, էջ 525:

[25] ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 3218, թ. 81-ի շրջ.:

[26] «Вечерный Тбилиси», 17 апрелья 1989.

[27] „თბილისი“, 22 ապրիլի, 1989:

[28] „თბილისი“, 27 ապրիլի, 1989, էջ 6; «Молодежь Грузии», 27 ապրիլի, 1989:

[29]„თბილისი“, 19 փետրվարի, 1990, էջ 4:

ՇԱՄԽՈՐԵՑՈՆՑ ԿԱՐՄԻՐ ԱՎԵՏԱՐԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Կոնտակտ