ԲԵԹՂԵՀԵՄԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Թբիլիսիի Բեթղեհեմի Սբ Աստվածածին եկեղեցու (Քարափի թաղ, Նարիկալա ամրոցի ստորոտ) հիմնադրման հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Եկեղեցու գոյության մասին ամենավաղ հիշատակությունը թվագրվում է 1437 թվականով[1]: Հայտնի է, որ եկեղեցին սկզբնապես հիմնարկվել է՝ որպես մատուռ: Հիմնադիր է հիշատակվում Տեր Գրիգորը, ով Բեթղեհեմից հող է բերել հիմնարկեքի համար, որտեղից էլ այն ստացել է իր անվանումը[2]:

Եկեղեցու հիմնադրման մասին տեղեկություններ է հաղորդում նաև վրաց հեղինակ Էգն. Իոսելիանին` տարեթիվ համարելով 1500 թվականը[3]: Գյուտ քհն. Աղանյանցը իր` Թիֆլիսի հայկական եկեղեցիների վերաբերյալ կազմած պատմական տեղեկանքներում նշում է, որ 1500 թվականը իրականում հիմնանորոգման թվականն է[4] : Եկեղեցին վերակառուցվել է նաև 1746 թվականին[5]:

Բեթղեհեմի Սբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ առկա են մի շարք հիշատակություններ Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվող Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում, որոնցից ամենավաղը թվագրվում է 1814 թվականով: Նշված վավերագրում եկեղեցու քահանաներ են հիշատակվում Տեր Հովհաննես Տեր Մկրտիչովը, Տեր Մեսրոպ Տեր Գրիգորովը, Տեր Մխիթար Տեր Ստեփանովը[6]: Եկեղեցու անունն առկա է նաև 1837 թվականի թեմի եկեղեցիների կալվածքների ցուցակներում, համաձայն որի` այն զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև անշարժ կալվածքներ[7]: 1915-1916 թվականների մեկ այլ տեղեկագրի տվյալներով` եկեղեցին ունեցել է 2 խանութ, վարձակալման տրված երկու տուն, ուխատավորների համար նախատեսված 12 սենյակ[8]:

Արխիվային վավերագրերի շարքում պահպանվել են նաև եկեղեցու` 1860-70-ական թվականների չափաբերական մատյանները[9], ինչը, ի թիվս մյուս փաստերի, ևս վկայում է եկեղեցու հայկական լինելը:

Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո եկեղեցին հայտնվում է ազատ եկեղեցականների ձեռքին[10], իսկ 20-րդ դարի վերջին վրացական իշխանությունների նախաձեռնած հիմնովին վերանորոգման պատրվակով վերացվում են եկեղեցու պատերին առկա շուրջ երեք տասնյակ հայերեն արձանագրությունները, ինչպես նաև 1501, 1679, 1711 թվականների խաչքարերը: Արդյունքում եկեղեցին վրացականացվում է և վերանվանվում «Զեմո (Վերին) Բեթլեհեմ» ( 1990-1993թթ.):

Ճարտարապետություն. Քառամույթ բազիլիկա է: Մույթերը ութանիստ են, միջին նավն ունի թաղակիր կամարներ: Թեք տեղանքի պատճառով հարավից մուտք չունի, ճակատները դրսից խորշեր չունեն[11]: Ըստ Էգն. Իոսելիանու նկարագրության` եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ քարից, ունեցել է երեք խորան. միջինը` Աստվածածնի, հյուսիսայինը` Գրիգոր Լուսավորչի, հարավայինը` Հովանու Մկրտչի[12]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

[1] ԺԵ դարերի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս Ա, Եր. 1955, էջ 384:

[2] Պ. Մուրադյան, Հին Թիֆլիսի հայոց եկեղեցիները, Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 69:

[3] Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., էջ 232-233:

[4] ՀԱԱ, ֆ. 332, ց. 1, գ. 102, թ. 5:

[5] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси, 1988, с. 34:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3792, թ. 2-3:

[7] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 27-35:

[8] ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795 /մաս 3/, թ. 287 շրջ.-288:

[9] ՀԱԱ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2178-2194:

[10] Վավերագրեր Հայ կեղեցու պատմության, Գիրք Գ, Երևան, 1997, էջ 526:

[11] Էջմիածին, 2009/ Զ/, Մ. Հասրաթյան, Թբիլիսիի հայկական եկեղեցիների ճարտարապետությունը, Էջ 73:

[12] Պ. Մուրադյան, նշվ. աշխ., նույն տեղում:

ԲԵԹՂԵՀԵՄԻ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

Կոնտակտ