წმინდა ათინოგენი ეპისკოპოსი დაიბადა ქალაქ  სებასტიაში, ქრისტიანი მშობლების ოჯახში.   "წმინდანთა ისტორია“ გვიყვება, რომ იგი ლოცვითა და სკიპტრით  ამარცხებს ვეშაპს, რომელიც ავიწროებს ქალაქის მოსახლეობას, სებასტიის მიტროპოლიტის მიერ ინიშნება მცირე ჰაიქის ქალაქ პიტაკტოს ეპისკოპოსად. ის  თავის    10 მოწაფესთან ერთად უარს აცხადებს  კერპებისთვის მსხვერპლის შეწირვაზე, რის გამოც თავს კვეთენ. წმინდა გრიგოლ განმანათლებელი, რომელიც მეფე ტრდატთან სამსახურის დაწყებამდე დაქორწინებული იყო ათინოგენის დასთან - მარიამთან, კესარიიდან დაბრუნებისას მისი წმინდა ნაწილები, წმინდა ჰოვანეს მკრტიჩის ნაწილებთან ერთად სომხეთში ჩამოაქვს და ასვენებს ტარონის პროვინციის გლაკას მონასტერში.   სომხური სამოციქულო ეკლესია წმინდა ათინოგენი ეპისკოპოსის ხსოვნის დღეს სამჯერ აღნიშნავს.

წმინდა თადეოზ მოციქული   და წმინდა სანდუხტ ქალწული სომეხთა ეკლესიის ყველაზე მნიშვნელოვანი წმიდანთაგანნი არიან, ვინაიდან  მათ  სახელს უკავშირდება სომეხთა განათლების ამბავი. ნეტარმა თადეოზმა მაცხოვარი იხილა და მას დაემოწაფა.  ჩავიდა ედესაშიც და ქრისტიანობაზე მოაქცია მთავარი ავგაროზი, ხალხი და ქურუმები.   მრავალ სასწაულთან ერთად, მან განკურნა   ავგაროზი, შემდეგ კი ედესაში დანიშნა თავისი შემცვლელი, და გაემართა მეფე სანატრუკის სამფლობელოებში. აქ ქრისტიანობაზე მოაქცია   ადგილობრივები და დააფუძნა სომხური წმინდა  სამოციქულო ეკლესია. არტაზის პროვინციაში რომ მივიდა, მოციქული შევიდა მეფის კარზე და მოაქცია მეფის ასული ქალწული სანდუხტი. ეს რომ  მეფე სანატრუკმა შეიტყო, ციხეში ჩასვა  თადეოზ მოციქულიც და ქალწული სანდუხტიც და სასტიკად აწამა ისინი. მოციქულმა თადეოზმა და ქალწულმა სანტუხტმა მოწამებრივად დაასრულეს სიცოცხლე სამეფო  აგარაკზე - დაბა შავარშავანში.   სომეხთა ეკლესია წმინდა თადეოზ მოციქულის ხსენების დღეს აღნიშნავს ორჯერ: ერთხელ წმიდა ბართლომე მოციქულთან, ხოლო მეორედ წმინდა ქალწულ სანდუხტთან ერთად.

წმინდა ესაია წინასწარმეტყველი  ძველი აღთქმის ოთხ დიდ    წინასწარმეტყველთაგან პირველია. ესაია  წინასწარმეტყველი დაიბადა და მთელი ცხოვრება გაატარა  იერუსალიმში, იწინასწარმეტყველა  მე -8 საუკუნის შუა ხანებში.  წინასწარმეტყველ  ესაიას უდიდებულესობით და ავტორიტეტით დაწერილი მცნება აქვს - ღვთის, სამართლიანობის,  ცოდვის, რელიგიის და სხვადასხვა საკითხების შესახებ. ჰქონდა  მოქნილი გონება, იყო იერუსალიმის   ოთხ მეფეთა წინამძღვარი.  განუმეორებელი  სტილითა და სულისკვეთებით დაწერილი მისი წიგნი   ძველი და ახალი აღთქმების დამაკავშირებელი რგოლია.   წმინდა  ესაიას უწოდებენ ევანგელურ წინასწარმეტყველს,   მესიის, ანუ  ქრისტეს შესახებ  ყველაზე მეტის წინასწარმეტყველების გამო. მან თავი წარადგინა როგორც  მსახური, უფლისგან გამოგზავნილი, "ღარიბების ქადაგების,   გულით ავადმყოფების განსაკურნად“. შემდგომში ამ  მისიაში უნდა ეხილა იესო ქრისტეს ის პროგრამა, რომლის განსახორციელებლადაც მოევლინა იგი ამ   სამყაროს (ლუკა 4:16-21) .  გადმოცემის თანახმად, კერპთმსახურმა მეფე მანასემ მოისურვა მისი მოკვლა და ბრძანა  დაეჭირათ იგი. ესაია ხის ფუღუროში დაიმალა, მაგრამ მტანჯველებმა იპოვეს, დაუწყეს ხეს ხერხვა და ხესთან ერთად წინასწარმეტყველიც შუაზე გადახერხეს.

წმინდა კალისტრატე ქალკედონელი სამხედრო იყო. იგი მსახურობდა იმპერატორ  დიოკლეტიანეს    არმიაში, რომში. იგი დააპატიმრეს ქრისტიანობისათვის და სასტიკად აწამეს. ტომარაში ჩასვეს  და ზღვაში ჩააგდეს, თუმცა იგი   სასწაულებრივად გადაურჩა სიკვდილს. ეს რომ დინახა, მისმა 49 მეგობარმაც მიიღო ქრისტიანობა, რისთვისაც ისინი ყველა ზღვაში ჩაყარეს. მოწამეები ამჯერადაც  სასწაულებრივად გადარჩნენ, ბოლოს მათ ყველას თავი მოჰკვეთეს.

ლუკიანე  მღვდელი დაიბადა სამოსატში. ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა III საუკუნის ბოლოსა და IV საუკუნის დასაწყისში. მას მიიჩნევენ ანტიოქიის თეოლოგიური სკოლის ხელმძღვანელად. მას მიეწერება ახალი აღთქმის  ბერძნული კორექტირებული თარგმანი, რომელიც დღემდე გამოიყენება. მრავალწლიანი პატიმრობის შემდეგ, 313 წელს მოწამებრივად გარდაიცვალა. მღვდელ ლუკიანეს მაღალ შეფასებას აძლევს წმინდა იოანე ოქროპირი.

მაცხოვრის ფერისცვალების დღესასწაული  სომხური  სამოციქულო ეკლესიის 5 ძირითად დღესასწაულთაგან ერთია. უფალმა თავის მოწაფეთაგან გამოარჩია პეტრე, იაკობი და იოანე და მათთან ერთად თაბორის მთაზე ავიდა სალოცავად. სანამ მაცხოვარი ლოცულობდა, დაღლილ მოწაფეებს ჩაეძინათ. გაღვიძებისას ნახეს, რომ იესო ქრისტემ ფერი იცვალა: „და იცუალა მათ წინაშე სხუად ფერად და განბრწყინდა პირი მისი ვითარცა მზე, ხოლო სამოსელი მისი იქმნა სპეტაკ ვითარცა ნათელი“ (მათე XVII, 2). ამ დროს მაცხოვრის გვერდით ზეციური დიდებით შემოსილი მოსე და ელია წინასწარმეტყველები იდგნენ, რომლებიც მაცხოვართან იმ ვნებისა და ტანჯვის შესახებ საუბრობდნენ, რომლებიც მას იერუსალიმში მოელოდა. ამის მნახველი მოწაფეები გამოუთქმელმა ნეტარებამ მოიცვა და გაოგნებულმა პეტრემ   წამოიძახა: „მოძღუარ კეთილ არს ჩუენდა აქა ყოფა. და ვქმნეთ აქა სამ ტალავარ: ერთი შენდა, ერთი მოსესა და ერთი ელიაისა“ (ლუკა IX, 33). ამ სიტყვების თქმის შემდეგ ნათელი ღრუბელი დაადგა მათ, ხოლო ღრუბლიდან მოისმა ხმა ღვთისა: „ესე არს ძე ჩემი საყუარელი, რომელი მე სათნო ვიყავ. მაგისი ისმინეთ“ (მათე XVII, 5). შეშინებული მოწაფეები პირქვე დაემხვნენ, მათთან იესო მივიდა, ხელი შეახო და უთხრა: „აღდეგით და ნუ გეშინინ“ (მათე XVII, 7). როდესაც მათ მიმოიხედეს, მოსე და ელია აღარსად იყვნენ.

სომხური ეკლესია ჩვენი უფლის იესო ქრისტეს  ფერისცვალების დღესასწაულს აღნიშნავს აღდგომიდან   98 დღის შემდეგ, 28 ივნისიდან 1 აგვისტომდე. სომხურ ეკლესიაში ამ დღესასწაულს უწოდებენ ასევე ვარდავარს. ოდითგანვე დაცულია ვარდავარის დღეს წუწაობის ტრადიცია. ფერისცვალების მომდევნო ორშაბათს მიცვალებულთა ხსოვნის დღეა.

იესო ქრისტეს   ფერისცვალების - ვარდავარის, დღესასწაულამდე ერთკვირიანი მარხვაა. სომეხთა ეკლესიაში მას ეწოდება ვარდავარის მარხვა. მარხვის ბოლო - შაბათ დღეს ხსნილია, ანუ ამ დღეს ნებადართულია თევზისა და   რძის ნაწარმის მიღება.

იესო ქრისტეს  რჩეული 12 მოციქული ქრისტეს მოწაფეები და   ქრისტეს მოძღვრების პირველი გამავრცელებლები იყვნენ,   მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტეს მოწმეები -  პეტრე, ანდრია, იაკობი, იოანე, მათე, ბართლომე, ფილიპე და თომა,   თადეოზი, იაკობი (ალფიანი), სიმონ (კანანელი) და იუდა მოციქულები.   ბოლო მათგანი იყო იესოს მოღალატე. მოგვიანებით ის შეცვალა არჩეულმა მატათია მოციქულმა.   მოციქულებმა იესოს მოძღვრება   უქადაგეს  სხვადასხვა ერებს, "მონათლეს ისინი „სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმინდისათა", რითაც გახდნენ ქრისტეს ეკლესიის დამფუძნებლები.

 ქრისტეს მცნებათა უდიდესი მქადაგებელია წმინდა   პავლე მოციქული, რომელიც ქრისტიანულმა ეკლესიამ აღიარა  მე -13 მოციქულად.   მოციქულთა საქმიანობას ეხება   ბიბლიის წიგნი „მოციქულთა საქმენი“.   პავლე მოციქულის ქადაგების, პიროვნებისა და  მოღვაწეობის ამსახველი  დოკუმენტებია წმინდა პავლე მოციქულის   14 წერილი, დამტკიცებული საეკლესიო თემებისა და ინდივიდუალურ  ქრისტიან პირთა მიერ. სომხური სამოციქულო წმიდა  ეკლესია 12 მოციქულთა  და მე -13 მოციქულად აღიარებული პავლეს ხსენებას აღნიშნავს ერთად,   ფერისცვალებამდე, ერთი კვირით ადრე, ფერისცვალების  ყველიერის   წინა შაბათ დღეს.  სომხური   ეკლესიის კალენდარში არის ასევე მოციქულთა ხსენების ცალკე   დღესასწაულები.

ელისე ნიშნავს „ღმერთი ხსნაა“. იგი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა ქრისტეშობამდე IX საუკუნეში, იყო წინასწარმეტყველ ელიას მოწაფე და მოქმედებდა მისი სულისკვეთებით.   მოსეს შემდეგ მას მიეწერება   ყველაზე დიდი სასწაულმოქმედებები (სულ 13). მის წინასწარმეტყველებებზე მოგვითხრობს  ძველი   აღთქმის  „სამეფოებიდან“ გ და დ წიგნები. ელისე წინასწარმეტყველი  აგრძელებდა წინასწარმეტყველებას მისი სიკვდილის შემდეგაც კი.   ძველი აღთქმა მოგვითხრობს, ერთი წლის    გარდაცვალების  შემდეგ, წინასწარმეტყველის ძვლების შეხების შედეგად, თუ როგორ აღსდგა მის საფლავში დაკრძალული ადამიანის ცხედარი.  

ზაქარია ნიშნავს „ღმერთს გაახსენდა“. იგი არის ბარაქეს ძე. დაიბადა ისრაელში დარეჰ მეფის მფლობელობის მე-2 წლის მე-8 თვეში (ზაქ. ა1). წმინდა წინასწარმეტყველი ზაქარია ერთ-ერთი ბიბლიის 12 მცირე წინასწარმეტყველთაგანია.  ნეემის წიგნში  მას ეწოდება „სამღვდლო გვარის თავი“, ახალგაზრდობიდან მას წინასწარმეტყველების  მადლი მიენიჭა. მისი წინასწარმეტყველების წლად ითვლება ქრისტეშობამდე 520-518 წწ.  

ზაქარიას წინასწარმეტყველება არის ღირებული არა მხოლოდ მისი ხილვებით, ზაქარია წინასწარმეტყველის წიგნი მოგვითხრობს მაცხოვრის სიცოცხლის ბოლო დღეებზე, უფლის   ტრიუმფალურ  შესვლაზე იერუსალიმში, 30 ვერცხლად მის  გაცემაზე, ჯვარცმის დროს მზის დაბნელებაზე. მან იწინასწარმეტყველა ასევე იესოს ჯვარცმა, და მოსწავლეთა მიერ მისი მიტოვება.  

გადმოცემის თანახმად, ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ყუთი   აღმოაჩინა ორმა ბერძენმა მთავარმა,  რომლებიც იერუსალიმში მოსალოცად მიემართებოდნენ და  გალილეიაში ერთ   ებრაელ  ქალთან დაინახეს ყუთი, რომლის ძალით ავადმყოფები განიკურნებოდნენ. მათ ყუთი შეცვალეს ზუსტი ასლით, რომელიც წინასწარ მოამზადებინეს, ორიგინალი კი ჩაიტანეს    კონსტანტინოპოლში და ჩააბარეს კონსტანტინოპოლის პატრიარქს.    პატრიარქმა ყუთი მოათავსა  ყოვლადწმინდა  ღვთისმშობლის ეკლესიაში და დააწესა   ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ყუთის აღმოჩენის დღესასწაული. ამ დღესასწაულის აღნიშვნა სომხურმა სამოციქულო ეკლესიამ დაიწყო  XVIII საუკუნიდან, სიმონ პირველი ერევანცი  კათოლიკოსის განკარგულებით.

წმინდა კათოლიკოსი სააკ (საჰაკ) პართევი კათოლიკოს  ნერსეს დიდის    შვილი იყო, წმინდა გრიგოლ განმანათლებლის    საგვარეულოს ბოლო წარმომადგენელი, რომელიც   387 წლიდან დაწყებული 52 წელი იყო სომეხთა კათოლიკოსი.   იგი იყო განათლებული და გამოცდილი -  მუსიკალურ,  რიტორიკულ  ხელოვნებებში,  ფილოსოფიასა და ენათმეცნიერებაში, სააკ პართევმა   დიდი სარგებელი მოუტანა სომხური ეროვნული კულტურის  განვითარებას,  იყო სომხური ანბანის შექმნის  აპოლოგეტი, მესროპ მაშტოც ვარდაპეტთან ერთად გახდა  სომხური დამწერლობისა და საეკლესიო ლიტერატურის დამფუძნებელი.

წმინდა   მესროპ მაშტოცი  დაიბადა 360 წელს, ბავშვობიდან სწავლობდა    ბერძნულ და სპარსულ ენებს. თავდაპირველად მეფის კარზე მსახურობდა მდივნად. შემდეგ საერო ცხოვრებაზე უარი თქვა და გახდა სასულიერო პირი.   ქადაგებების დროს მესროპ მაშტოცი გრძნობს სომხური დამწერლობისა და სომხურ ენაზე ბიბლიის თარგმნის აუცილებლობას.  სომხეთში უკვე არსებობდა  სომხური ასო-ნიშნები, რომლებითაც თავის დროზე სარგებლობდნენ სასულიერო პირები. ეს ასო-ნიშნები მეფე ვრამშაპუჰის ბრძანებით მთავარ ვაჰრიჭს მოაქვს სირიელ ეპისკოპოს დანიელისაგან, მაგრამ მესროპი, მოწაფეებისთვის მოკლე დროის განმავლობაში ამ ნიშნების სწავლების შემდეგ, რწმუნდება, რომ ასო-ნიშნები არასრულყოფილია.    

იგი მოწაფეებთან ერთად მიემგზავრება ედესასა და ამიდში,    ღვთაებრივი ძალით ქმნის სომხურ ასოებს და სამოსატში ერთ ბერძენთან, სახელად ჰროფანოსთან ერთად საბოლოო სახეს აძლევს მათ. ასო-ნიშნების გამოგონების შემდეგ წმინდანები სააკი (საჰაკი) და   მესროპი იწყებენ ბიბლიის თარგმნას და ისე სრულყოფილად ასრულებენ ამას, რომ ბიბლიის სომხურ თარგმანს საუკუნეების შემდეგაც ეწოდება „ ბიბლიების თარგმანთა დედოფალი“. ბიბლიიდან სომხურ ენაზე ნათარგმნი  პირველი წინადადება  „არაკების“ წიგნის   პირველი წინანადადებაა:     «Ճանաչել զիմաստությիւն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ». მესროპ მაშტოცი   გარდაიცვალა 440 წელს ვაღარშაპატში და დაკრძალულია სოფელ ოშაკანში.  მის საფლავზე შემდგომში აშენდა ეკლესია „სურბ მესროპ მაშტოც“.  წლის განმავლობაში სომეხთა ეკლესია წმინდა სააკ პართევისა და წმინდა მესროპ მაშტოცის ხსოვნას ორჯერ ზეიმობს.   

წმინდა დანიელი  ძველი აღთქმის ოთხ დიდ  წინასწარმეტყველთაგან ერთ-ერთია. დანიელის წიგნი შედგება 14 თავისგან და დაწერილი უნდა იყოს ქრისტეშობამდე VII-VI საუკუნეებში. წმინდა დანიელი  ებრაელი იოვაკიმის  მეფობის დროს (ძველი წელთაღრიცხვის 597 წ.) ტყვედ წაყვანილი ერთ-ერთი ბაბილონელი ჭაბუკია, რომელიც აღიზარდა   ნაბუქოდონოსორის სამეფო კარზე და   მოგვიანებით, თავისი გონებისა და ნიჭის წყალობით, სამეფო კარზე მიიღო მნიშვნელოვანი თანამდებობა. ორი მამაკაცის მიერ ერთი ქალის, სახელად შუშანის, უსაფუძვლოდ დადანაშაულებისაგან   გადარჩენისა და    მეფე ნაბუქოდონოსორის სიზმრის კომენტირების შემდეგ,   დანიელი   დიდ სახელს იხვეჭს  (თავი 10). დანიელის წარმატება შურით აღავსებთ სხვა თანამდებობის პირებს, ისინი  დანიელს ბრალს სდებენ     სხვა ღმერთების თაყვანისცემაში  და მეფისგან მოითხოვენ დანიელის ჩაგდებას  ლომების  ხაროში. მეორე დღეს, როდესაც მეფე პირადად მიდის ერთგული და გონიერი მოხელის   დაკარგვის საგლოვიაროდ,  გაკვირვებული რჩება.   მეფის გლოვის საპასუხოდ, დანიელი ეხმიანება მას და ამბობს: „ ჩემმა ღმერთმა  ანგელოზი  გამომიგზავნა, მან პირი შეუკრა ლომებს და მათაც არა მავნეს რა, ღვთის წინაშე სუფთა აღმოვჩნდი. და არც შენს წინაშე მიმიძღვის ბრალიო. დიდად გაიხარა დარიოსმა და ბრძანა მისი ხაროდან ამოყვანა. მან ნახა, რომ დანიელი მართლაც უვნებელი იყო. მეფის ბრძანებით, მოიყვანეს ისინი, ვინც დააბეზღეს უცოდველი დანიელი და ლომებთან ჩაყარეს. მხეცებმაც ჰაერშივე დაიჭირეს და დაფლითეს ისინი.

ანანია, აზარია და მისაელი. სასახლეში მათ სახელები შეუცვალეს და დაარქვეს -      შადრაქი,   მეშაქი,  აბედ-ნეგო. ახალგაზრდები აღიზარდნენ სამეფო კარზე წინასწარმეტყველ დანიელთან ერთად    და დანიელ  წინასწარმეტყველის მსგავსად შეინარჩუნეს  რწმენა.      ერთხელ ზეიმის დროს, როდესაც ყველა თაყვანს სცემდა მეფე ნაბუქოდონოსორის ოქროს კერპს,   შადრაქი, მეშაქი და აბედნეგო უარს აცხადებენ კერპის თაყვანისცემაზე.   მეფემ ისინი ჩაყარა   ღუმელში, მაგრამ ისინი კვლავ ადიდებდნენ უფალსა და უფლის  მფარველი ანგელოზის მეშვეობით გადარჩნენ. ამ  სასწაულის    მოწმე ნაბუქოდონოსორი   ათავისუფლებს ახალგაზრდებს,   ადიდებს   მათ, აკურთხებს   და თაყვანს სცემს ღმერთს.   წინასწარმეტყველ  დანიელისა და    მისი სამი მეგობრის ხსენების დღე აღინიშნება  სულთმოფენობის შემდეგ მეოთხე კვირა დღის მომდევნო   სამშაბათს.  

წმინდა ანტონინე  ცხოვრობდა ალექსანდრიაში, მან არ მოისურვა  კერპებისთვის  მსხვერპლის შეწირვა, რის გამოც  სასტიკი წამება განიცადა, შემდეგ იგი ცეცხლზე დაწვეს. ნიკომიდელი    ორი დიდებული - ანიკიტე  და მისი ძმისშვილი ფოტინე, რომლებიც ესწრებოდნენ დიოკლეტიანეს მიერ  ქრისტიანების დევნის დაწყების შესახებ  ქარტიის კითხვას,    უშიშარად გამოვიდნენ     და იმპერატორის წინაშე ხმამაღლა აღიარეს  მათი  რწმენა  და იქადაგეს  მისი სიძლიერე.      სამი წლის პატიმრობისა    და სასტიკი წამების შემდეგ, კვლავ ერთგულნი რჩებიან თავიანთი რწმენისა, რისთვისაც    ნეტარი წმინდანები, სხვა მოწამეებთან ერთად, ცოცხლად დაწვეს.  

ლიბიელი დიაკვანი თეოფილე  წამებულია კერპთაყვანისმცემელ მაქსიმინუსის მეფობის დროს, ქრისტეს  რწმენის  უშიშრად ქადაგებისათვის.

 ამ წმინდანების ხსენების დღე  სომხურ სამოციქულო ეკლესიაში აღინიშნება სულთმოფენობის შემდეგ,   მეოთხე კვირა დღის მომდევნო ორშაბათს.

წმინდა გრიგოლ განმანათლებლის ნაწილების აღმოჩენა სომეხთა უდიდესი   წმინდანის ხსოვნისადმი მიძღვნილ  სამ დღესასწაულთაგან ერთია. გადმოცემის თანახმად, წმინდა გრიგოლ განმანათლებელმა   სიცოცხლის ბოლო წლები გაატარა განმარტოებით, სეპუჰის მთის მანეს მღვიმეში, სადაც გარდაიცვალა  326 წელს. მისი ცხედარი იპოვეს მწყემსებმა, რომლებმაც  ვერ იცნეს გარდაცვლილი კათოლიკოსი და მისი   სხეული  დაფარეს ქვების გროვის ქვეშ. შემდეგ გრიგოლ განმანათლებელი   ხილვით აცნობებს  თავის მოწაფე  გარნიკ ბასენცის მისი წმინდა ნაწილების ადგილს,   რის შემდეგაც კათოლიკოსის წმინდა ნაწილებს გადააბრძანებენ და დაასვენებენ გარანაღის პროვინციის სოფელ თორდანში. წმინდა გრიგოლ განმანათლებლის წმინდა ნაწილები ყველა   ქრისტიანული ეკლესიის  ყველაზე დიდ სიწმინდეთაგანია. სომეხთა კათოლიკოსის წმინდა ნაწილების ერთი ნაწილი, როგორც წმინდა რელიქვია,  გადაასვენეს ვაღარშაპატში,  ბიზანტიასა და იტალიაში. წმინდა ეჯმიაწინის მთავარ საკათედრო  ტაძარში  ინახება სომეხთა  ეკლესიის    ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სიწმინდე - განმანათლებლის წმინდა  მარჯვენა,   რომლითაც იკურთხება  წმინდა მირონი. წმინდა გრიგორ განმანათლებლის ნაწილების აღმოჩენის დღესასწაული აღინიშნება სულთმოფენობის დღესასწაულის შემდეგ მეოთხე შაბათ დღეს. ამ დღეს ყველა ეკლესიაში აღევლინება საღმრთო ლიტურგია.  დღესასწაულს წინ უძღვის ერთკვირიანი მარხვა და წინასადღესასწაულო ცერემონია - ნახატონაკი.

იმპერატორი კონსტანტინე (დაბადებული: იუგოსლავიის  ქალაქ   ნიშში),    რომის იმპერიის  ერთ-ერთი გამოჩენილი პირია. მან ეკლესია ოფიციალურად გაათავისუფლა 250-წლიანი   დევნისაგან და 313 წელს მილანში გამოსცა ედიქტი, რომლითაც ქრისტიანობა გამოაცხადა  ნებადართულ რელიგიად.    იმპერატორის ბრძანებით,  325 წელს ქ.ნიკეაში ჩატარდა პირველი მსოფლიო საეკლესიო კრება. ამ კრებამ დაგმო არიოზის ერესი, რომელიც უარყოფდა იესო ქრისტეს ღვთაებრივ ბუნებას  და ხაზი გაუსვა იმას, რომ ძე შობილია და არა ქმნილი, დაადგინა რწმენის სიმბოლო, რომ  ძე არის  „ერთარსი მამისა“, ის ღმერთია.    მან დიდი  წვლილი შეიტანა უფლის წმინდა ადგილებში - იერუსალიმსა და ბეთლემში   - დიდებული ტაძრების აშენებაში. კონსტანტინე იყო ასევე დიდი სარდალი, რომელიც ყოველთვის იმარჯვებდა ომებში. გადმოცემის თანახმად, რომის თვითგამოცხადებულ იმპერატორ მაქსენტისთან გადამწყვეტი ბრძოლის წინ წმინდა კონსტანტინე  უფალს ევედრებოდა, რომ ზეცით მოეცა ნიშანი, რომელიც მის მომხრეებს გაამხნევებდა. მართლაც, ცაზე გამოჩნდა ჯვარი წარწერით: „ამით სძლევ“. ამ ნიშნით კონსტანტინე გადის საბრძოლველად და იმარჯვებს. გარდაიცვალა 337 წელს. სიცოცხლის ბოლოს იმპერატორმა ნათელ-იღო.     იმპერატორის თანამოაზრე იყო მისი დედა წმინდა ელენე. იმპერატორს სურვილი ჰქონდა მოეძებნა ცხოველმყოფელი ჯვარი, რომელზეც გაკრული იყო ჩვენი უფალი იესო ქრისტე.  

წმინდა ელენე დედოფალს მიეწერება 327 წელს იერუსალიმში ჯვრის აღმოჩენა.   პიროვნება, სახელად  იუდა,   დედოფალს უთითებს იმ ადგილს, სადაც  შეიძლება იყოს ქრისტესა და ორი ყაჩაღის ჯვრები.  ღვთისმოსავ დედოფალს რიგ-რიგობით ჯვრებთან ახლოს მიაქვს ერთი გარდაცვლილი ახალგაზრდის გვამი, ცხოველმყოფელი ჯვრის ძალით ახალგაზრდა ცოცხლდება.  ჯვრის აღმოჩენის შემდეგ  კირილე  პატრიარქმა ჯვარი აღმართა ქრისტიანთა სანახავად. ელენეს თხოვნით, იერუსალიმში და მის შემოგარენში ეკლესიებსა და მონასტრებს აგებენ, სადაც თვითონვე მსახურობს. დედაქალაქში დაბრუნებული დედოფალი 327 წელს აღესრულა და ქრისტიანთა გულებში კეთილი ხსოვნა დატოვა.