ქრისტიანობის მიღების შემდეგ  სომხური ეკლესია ჩართული იყო სამშობლოს  თავდაცვის საქმეში. ამის ნათელი მაგალითია ავარაირის ბრძოლა.    სომხურმა ეკლესიამ  კათალიკოს ჰოვსეფის  და ღევონდ ერეცის ხელმძღვანელობით,    სომეხ ჯარისკაცებთან ერთად,   451 წლის 26 მაისს მონაწილეობა მიიღო ავარაირის  ბრძოლაში.   სამშობლოს, სომხური ეკლესიისა და ქრისტიანობის დასაცავად ბრძოლის ველზე გმირულად დაეცა მხედართმთავარი ვარდან მამიკონიანი (წმინდა შუშანიკის მამა)   და მისი  1036 თანამებრძოლი  - სომხური სამოციქულო ეკლესიის  დიდი წმინდანები.   ბრძოლის წინ  სასულიერო პირები არა   მარტო ამხნევებდნენ   ჯარისკაცებს, არამედ ნათლავდნენ მათ  და მათში აძლიერებდნენ  რწმენასა და სულისკვეთებას. ამის შესახებ გვიამბობს მეხუთე საუკუნის მემატიანე ეღიშე.   ავარაირის ბრძოლა   იყო   ნათელი დადასტურება   იმისა, რომ სომხებს ქრისტიანული სამშობლოს იდეაზე  უარს ვერაფერი ათქმევინებდა.  

წმინდა ვარდანანცის ხსენების დღეს საკათედრო წმინდა ეჯმიაწინსა და ყველა სომხურ ეკლესიაში აღევლინება  საღმრთო ლიტურგია.

გადმოცემის თანახმად, ეს დღე  ყველა მღვდლის დღესასწაულად ითვლება. ღევონდიანი მღვდლები ავარაირის ბრძოლაში წმინდანად ქცეული მამულიშვილები არიან.  ისინი წინ მიუძღვებოდნენ სომხურ ჯარს და მგზნებარე სიტყვებით მიმართავდნენ, ამხნევებდნენ და ძალას მატებდნენ სპარსეთის არმიის წინააღმდეგ მებრძოლ სომეხ ჯარისკაცებს ქრისტეს ეკლესიისა და სომხური იდენტობისათვის ბრძოლაში.  მათ შორის უფროსი იყო ღევონდ ერეცი, მასთან ერთად სომეხი ისტორიკოსები მოიხსენიებენ ჰოვსეფ კათოლიკოსის, რშტუნის ეპისკოპოს საჰაკს, ბასენის ეპისკოპოს ტატიკს, მუშე ან მუშეღ მღვდლისა და სხვათა სახელებს. ამ ბრძოლის შემდეგ სპარსეთის მეფე იეზდიგერდი სასტიკად გაუსწორდა სომეხ მამაც მღვდლებს. სომეხთა სამოციქულო ეკლესია ღევონდიან მღვდელთა ხსოვნას აღნიშნავს ბუნ ბარეკენდანის (ყველიერის) მომდევნო სამშაბათს.   

ხალხური ლეგენდის თანახმად, ვოსკიანები ეწოდება რომის იმპერატორის მიერ მეფე  სანატრუკთან   გამოგზავნილ ხუთ ელჩს, რომლებიც პირველი საუკუნის შუა ხანებში ჩამოვიდნენ სომხეთში, შეხვდნენ   წმინდა   თადეოზ მოციქულს,   მისი ქადაგებების წყალობით მოინათლნენ  და გახდნენ ქრისტიანები. მთავარი მათგანი - ხრუსი (სომხურად ვოსკი - ოქრო, აქედანაც ვოსკიანები)     ხელდასხმულ იქნა მღვდლად. წმინდა თადეოზ მოციქულის წამების  შემდეგ, ვოსკიანები განცალკევდნენ სომხეთის პროვინცია წაღკოტნის წაღკავეტის მთებში და 40 წელი განდეგილის ცხოვრებით იცხოვრეს.    ხელმძღვანელობდნენ რა ღვთის მცნებებით, ისინი მივიდნენ სომხეთის სამეფო კარზე,  ქრისტიანობა   უქადაგეს სომეხთა მეფე არტაშესსა და დედოფალ სათენიკს. სამეფო კარიდან ვოსკიანებს გაჰყვნენ მხოლოდ დედოფალ სათენიკის ნათესავები - ალანიიდან დედოფალთან ერთად სომხეთში ჩამოსული სამეფო კარის 18 მოხელე, რომლებიც მოინათლენ მდინარე ევფრატში და მთებში გაიხიზნენ. დედოფალ სათენიკის ნათესავებს, რომლებიც ვოსკიანებს გაჰყვნენ, მათი მთავრის - სუქიასის სახელის გამო, ეწოდათ სუქიასიანები. მეფის ვაჟებმა ვერ შეძლეს რა სამეფო კარის მსახურთა   დარწმუნება, რომ უკან დაბრუნებულიყვნენ, ამიტომ სასტიკად  გაუსწორდნენ მათ მქადაგებლებს. ვოსკიანები  სომეხთა ეკლესიის პირველი მოწამეები და განდეგილები არიან.   საეკლესიო   კალენდრით,  მათი ხსოვნის დღე აღინიშნება „არაჯავორაც“  მარხვის მომდევნო ხუთშაბათს ან სუქიასიანების ხსოვნის დღესთან ერთად.

წმინდა ატომიანების თავდადება ყოველი ქრისტიანისთვის  საუკეთესო მაგალითია.  მათ უფლის დახმარებით და შემწეობით ცხოვრების ყველა სირთულე   გადალახეს.   სომეხი მხედართმთავრები - ატომ გნუნი და მანაჭიჰრ რშტუნი თავიანთი რაზმებით  მსახურობდნენ სპარსეთის სამეფო კარზე  კერპთაყვანისმცემელ იეზდიგერდის მეფობის დროს. მოგვმთავრების წაქეზებით იეზდიგერდი იწყებს  ქრისტიანთა დევნას სპარსეთში   ქრისტიანობის   აღმოსაფხვრელად. ატომიანთა  ქრისტიანი მეთაურები ბრძანებას იღებენ იეზდიგერდისაგან, რომ თავიანთი სამხედრო რაზმებით გამოცხადდნენ სამეფო კარზე, რათა მათ მოსთხოვოს სარწმუნოების შეცვლა. სომეხი მხედართმთავრები თავიდაპირველად დაემორჩილნენ მეფეს, მაგრამ, იცოდნენ რა მეფის მომზადებული ხაფანგის შესახებ, სამშობლოში დაბრუნდნენ და   თავი შეაფარეს ანძევაციაც პროვინციას. წმინდა ატომ გნუნის ნეტარმა ჯარისკაცებმა შეიტყვეს, რომ მათ მისდევდათ სპარსელების მრავალრიცხოვანი ჯარი,  გამხნევებულები იყვნენ რა მთებში მცხოვრები განდეგილის წინასწარმეტყველებითა და ატომის ღამის ხილვით, გადაწყვიტეს სიცოცხლის მოწამებრივად  აღსრულება.  ჯარისკაცები  ლოცულობდნენ და საგალობლებს მღეროდნენ, სპარსელები კი მიუახლოვდნენ, ალყაში მოაქციეს და მუსრი გაავლეს მათ. წმინდა მანრიჭმა კი, თანმხლებ პირებთან ერთად, მიაღწია რშტუნიქამდე და 449 წელს მოწამებრივად აღესრულა.  

სომეხთა მეფემ  შეიტყო, რომ იულიანე დიდი ლაშქრით სპარსეთისკენ დაიძრა, თავის  ქვეყანაზე თავდასხმის საფრთხის ასაცილებლად, სარგისს   შაპუჰთან სამსახურში შესვლისკენ მოუწოდა. შაპუჰმა  სიამოვნებით   მიიღო სურბ სარგისი და იგი დანიშნა  სამხედრო გაერთიანებული რაზმების მეთაურად.  მხედართა უმეტესობამ, ხედავდა რა, რომ  ბრწყინვალე სამხედრო ლიდერი როგორი   ერთგული იყო ღვთისა, რომ უფალი მისი ლოცვით სასწაულებს ახდენდა, უარყო  კერპთაყვანისმცემლობა და ქრისტიანული სარწმუნოება აღიარა.

შაპუჰი კი სურბ სარგისისაგან ცეცხლის თაყვანისცემას და კერპებისთვის მსხვერპლშეწირვას მოითხოვდა. მხედართმთავარმა უარი განაცხადა და თქვა, რომ თაყვანს სცემს მხოლოდ ერთ  ღმერთს და წმიდა სამებას,   რომელმაც შექმნა ცა, დედამიწა და  ცეცხლი, ხოლო კერპები არ არიან ღმერთები, მიწიერ  ადამიანს მათი განადგურება შეუძლია. ამ სიტყვების შემდეგ სურბ სარგისმა გაანადგურა   ბაგინი.  გაბრაზებული ბრბო თავს დაესხა სარგისსა და მის ვაჟს. მისმა ვაჟმა - წმინდა მარტიროსმა მოწამებრივი გვირგვინი მიიღო. სურბ სარგისი ციხეში ჩასვეს, იგი ურყევი დარჩა   რწმენაში, რისთვისაც თავი მოჰკვეთეს.  სიკვდილის შემდეგ მის სხეულს ნათელი სხივი დაადგა.   მოწამეობრივად დაასრულა სიცოცხლე სურბ სარგისის 14-მა ერთგულმა  ჯარისკაცმაც. მორწმუნეებმა მათი სხეულები მიწას მიაბარეს ქალაქ ამიანში. სურბ სარგისი სომეხი ხალხის ერთ-ერთი ყველაზე საყვარელი წმინდანია. შემთხვევითი არ არის, რომ მოძღვარმა წმინდა მესროპ მაშტოცმა მისი წმინდა ნაწილები  ჩამოაბრძანა კარბიში (აშტარაკის რაიონი) და ამ ადგილას ნეტარის სახელზე ეკლესია ააშენა.

„არაჯავორაც“  მარხვა დამახასიათებელია მხოლოდ სომეხთა ეკლესიისათვის. იწყება დიდ მარხვამდე სამი კვირით ადრე. მრევლს მოეთხოვება მძიმე მარხვა.  ძველად ამ დღეებში ნებადართული იყო   მხოლოდ პურისა და მარილის ჭამა,  წირვა არ აღევლინებოდა. „არაჯავორაც“ მარხვის საიდუმლო   წარმართულ   სიბილწეთაგან ადამიანის გრძნობის ხუთი ორგანოს განწმენდაა. ძველად იყო ჩვეულება ნათლობამდე ხუთი დღით ადრე მარხვაზე ყოფნისა, რისი წყალობითაც ტრდატი და მასთან ერთად სხვები  გადარჩნენ, ამიტომაც „არაჯავორაც“ მარხვას ეწოდება გადარჩენის - ხსნის მარხვა. სომეხთა ეკლესიის სწავლულთა აზრით, „არაჯავორაც“ მარხვა დააფუძნა წმინდა გრიგოლ განმანათლებელმა, ზემოაღნიშნული მარხვის ხსოვნის ნიშნად. ამ მარხვის „არაჯავორაც“ სახელწოდების ორი ინტერპრეტაცია არსებობს, პირველი - როგორც დიდი მარხვის წინამორბედი, მეორე - როგორც სომეხთა პირველი მარხვა. „არაჯავორაც“ მარხვას გაუგებრობით უწოდებდნენ ასევე სურბ სარგისის მარხვას, ვინაიდან აღნიშნული მარხვის მომდევნო შაბათ ზეიომებენ დღეს სურბ სარგისის დღესასწაულს.  შუა საუკუნეებში ბერძნები და ქართველები  ადანაშაულებდნენ სომეხთა წმიდა ეკლესიას „არაჯავორაც“ მარხვის სურბ სარგისის სახელთან დაკავშირებისათვის, რომლესაც ისინი  მიაწერდნენ ჯადოქრობებს. სომეხი ისტორიკოსების ცნობების თანახმად, „არაჯავორაც“ მარხვა ქართველებსა და ბერძნებსაც ჰქონდათ.  

„არაჯავორაც“  მარხვა დამახასიათებელია მხოლოდ სომეხთა ეკლესიისათვის. იწყება დიდ მარხვამდე სამი კვირით ადრე. მრევლს მოეთხოვება მძიმე მარხვა.  ძველად ამ დღეებში ნებადართული იყო   მხოლოდ პურისა და მარილის ჭამა,  წირვა არ აღევლინებოდა. „არაჯავორაც“ მარხვის საიდუმლო   წარმართულ   სიბილწეთაგან ადამიანის გრძნობის ხუთი ორგანოს განწმენდაა. ძველად იყო ჩვეულება ნათლობამდე ხუთი დღით ადრე მარხვაზე ყოფნისა, რისი წყალობითაც ტრდატი და მასთან ერთად სხვები  გადარჩნენ, ამიტომაც „არაჯავორაც“ მარხვას ეწოდება გადარჩენის - ხსნის მარხვა. სომეხთა ეკლესიის სწავლულთა აზრით, „არაჯავორაც“ მარხვა დააფუძნა წმინდა გრიგოლ განმანათლებელმა, ზემოაღნიშნული მარხვის ხსოვნის ნიშნად. ამ მარხვის „არაჯავორაც“ სახელწოდების ორი ინტერპრეტაცია არსებობს, პირველი - როგორც დიდი მარხვის წინამორბედი, მეორე - როგორც სომეხთა პირველი მარხვა. „არაჯავორაც“ მარხვას გაუგებრობით უწოდებდნენ ასევე სურბ სარგისის მარხვას, ვინაიდან აღნიშნული მარხვის მომდევნო შაბათ ზეიომებენ დღეს სურბ სარგისის დღესასწაულს.  შუა საუკუნეებში ბერძნები და ქართველები  ადანაშაულებდნენ სომეხთა წმიდა ეკლესიას „არაჯავორაც“ მარხვის სურბ სარგისის სახელთან დაკავშირებისათვის, რომლესაც ისინი  მიაწერდნენ ჯადოქრობებს. სომეხი ისტორიკოსების ცნობების თანახმად, „არაჯავორაც“ მარხვა ქართველებსა და ბერძნებსაც ჰქონდათ.  

„არაჯავორაც“ მარხვის მე-5 დღეს (პარასკევი) იხსენიებენ  წმინდა ჰოვნანის ქადაგებებს და ნინვეს   მონანიებას, არა როგორც წმინდა ჰოვნან წინასწარმეტყველის დღესასწაულს, არამედ როგორც დიდი  მონანიებისა და   მარხვის მაგალითი.

წმინდა  ღვთისმეტყველი, იგივე გრიგოლ ნაზიანზელი, დაიბადა  328 წელს კაბადოკიის ქალაქ ნაზიანზთან მდებარე სოფელ არიანზაში,    გრიგოლ  ეპისკოპოსის ოჯახში. მან განათლება მიიღო კესარიაში, შემდეგ ათენში, სადაც  გაიცნო ქრისტიანობის ერთ-ერთი მომავალი უდიდესი ფიგურა - ბასილი კესარიელი.  გარკვეული პერიოდი განდეგილი იყო, შემდეგ დაბრუნდა ნაზიანზში და მამის მიერ ხელდასხმულ იქნა მღვდლად, გარკვეული პერიოდის შემდეგ დაადგინეს კაპადოკიაში სასიმას ეპისკოპოსად.  წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი  ბასილი კესარიელთან ერთად    ებრძოდა არიოზის ცრუ-მოძღვრებას. მონაწილეობა აქვს მიღებული ასევე კონსტანტინოპოლის მეორე მსოფლიო კრებაში.   გარდაიცვალა 389 წლის 25 იანვარს.  წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელმა დატოვა მდიდარი ლიტერატურული მემკვიდრეობა, რომელიც მეხუთე-მერვე საუკუნეებში ითარგმნა სომხურ ენაზე. სომხური თარგმანის ერთი ნაწილი,    სავარაუდოდ, შესრულებულია მოვსეს ხორენაცის მიერ. წმინდა გრიგოლ ნაზიანზელი არის  ქრისტიანობის  ერთ-ერთი ყველაზე დიდი მოღვაწე, რომელიც იბრძოდა არიანელთა წინააღმდეგ,   ამ ბრძოლით მან ხელი შეუწყო ქრისტიანობის სიწმინდეთა  შენარჩუნებას და თავისი მდიდარი ნაშრომებით დიდი გავლენა იქონია ქრისტიანული თეოლოგიური აზროვნების ფორმირებაზე.